Wojciech Augusiak

Po powrocie do cywila Wojciech zastał w Hamburgu rewolucyjny chaos. Robotnicze, portowe miasto było sceną walk między członkami partii lewicowych, a bojówkami Freikorpsu – ochotniczych formacji paramilitarnych tworzonych przez zdemobilizowanych żołnierzy. Dla mojego dziadka był to zapewne nie tylko czas budowania życia rodzinnego i zawodowego, ale również czas uczenia się społecznej aktywności, organizacji i mobilizacji.

Kiedy w 1922 roku powstał Związek Polaków w Niemczech, Wojciech Augusiak został jednym z najaktywniejszych członków jego północnego oddziału, który zawiązał się w Hamburgu. Kolejnych kilkanaście lat w życiu mojego dziadka to  okres dzielony pomiędzy rodzinę, pracę w przyportowej gazowni i  działalność w polskiej organizacji spod znaku Rodła. Dzieci Ludwiki i Wojciecha, które w tych latach przyszły na świat: Helena, Erwin, Alfons, Elżbieta i Romuald, uczyły się w domu mówić po  polsku i od najmłodszych lat pomagały ojcu w kolportowaniu polskich gazet, zbieraniu składek członkowskich i organizowaniu zebrań hamburskich Polaków w rodzinnym mieszkaniu przy Kurze Strasse 8.

Przez to mieszkanie w latach międzywojennych przewinęła się większość Polaków, którzy mieli kontakty z hamburską Polonią: księży, nauczycieli, związkowców i dyplomatów. W latach 30. Wojciecha regularnie odwiedzał konsul generalny RP w Hamburgu, ppłk Władysław Ryszanek, który został ojcem chrzestnym jego najmłodszego syna, a także Arka Bożek, lewicowy działacz polonijny wydalony przez Niemców ze Śląska Opolskiego. Jedno z  licznych „służbowych” spotkań Wojciecha – ze Stefanem Świerkowskim, młodym nauczycielem języka polskiego z Dortmundu, który przyjechał do  pracy w kręgach hamburskiej Polonii – zaowocowało zamążpójściem jego najstarszej córki Heleny.

Za swoją działalność w Związku Polaków Wojciech zapłacił wysoką cenę. Po wybuchu II wojny światowej, we  wrześniu 1939 roku został prewencyjnie aresztowany przez Gestapo i na  pół roku osadzony w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen. Miał niski numer 3048. Siedział w baraku, do którego na początku grudnia 1939 roku trafili również krakowscy profesorowie, aresztowani w ramach hitlerowskiej akcji Sonderaktion Krakau. Po wyjściu z obozu w marcu 1940 roku, Wojciech długo nie mógł dostać pracy. Ta, którą po długich staraniach udało mu się znaleźć – w  zakładzie przeróbki manganu – bezpowrotnie zniszczyła mu zdrowie, już i  tak nadwątlone pobytem w obozie.

Pozostałe lata II wojny światowej to dla Ludwiki i Wojciecha trudny czas walki o przetrwanie rodziny w Hamburgu. Zwłaszcza po rozpoczęciu w 1943 roku alianckich nalotów na niemiecki port, był to w dużej mierze czas spędzony w  olbrzymim przeciwlotniczym bunkrze w Wilhemsburgu, który mieścił nawet kilka tysięcy osób. To czas ciągłego zagrożenia, braków zaopatrzenia, narastających trudności aprowizacyjnych, a pod koniec wojny – również czas głodu.

Być może to właśnie wtedy, pod bombami zrzucanymi przez brytyjskie bombowce na płonący Hamburg, mój dziadek podjął decyzję o powrocie do Polski. A może stało się to dopiero w okresie powojennej okupacji Niemiec, gdy bieda i głód stały się codzienną rzeczywistością mieszkańców portowego miasta?

Zanim jednak w 1948 roku Wojciech zdecydował się na reemigrację do Polski, długo rozważał za i przeciw. Latem 1947 i 1948 roku wysłał swoich starszych synów na wakacje do  Polski. Wrócili zachwyceni. Polska jawiła się im jako kraina mlekiem i  miodem płynąca, jakże inna od ówczesnych Niemiec – zniszczonych, okupowanych, z bezrobociem, szalejącą drożyzną, kartkami na żywność i  kolejkami za chlebem. Ani Wojciech, ani jego synowie nie mogli wiedzieć, że wakacje dla dzieci niemieckiej Polonii były starannie przygotowaną akcją propagandową, mającą przekonać ich rodziców do powrotu i odbudowy powojennej Polski.

Ważny udział w podjęciu decyzji o powrocie do Polski miało zapewne przyznanie Wojciechowi orderu przez Prezydenta Rzeczypospolitej. Opublikowane w Monitorze Polskim z 1948 roku nr 43 poz. 185 Postanowienie o odznaczeniu z dnia 17 kwietnia 1948 r. za długoletnią pracę społeczną wśród Polonii w Niemczech zawiera nazwiska 25 odznaczonych działaczy Związku Polaków w Niemczech „Rodło”. Wśród nich jest również Wojciech Augusiak, długoletni prezes oddziału Związku w Hamburgu.

Srebrny Krzyż Zasługi otrzymany od Bolesława Bieruta był dla Wojciecha niewątpliwie dowodem uznania i  docenienia go jako działacza społecznego i polonijnego. Sygnałem, że  Polska na niego czeka. Order był jednak również narzędziem powojennej agitacji komunistycznej Polski w środowiskach niemieckiej Polonii, której celem było ściągnięcie jak największej liczby polskich robotników do kraju.

Metody tej agitacji można poznać między innymi z lektury Biuletynu Informacyjnego Cześć Ojczyźnie!, wydawanego po wojnie przez hamburski oddział Związku Polaków w Niemczech [1]. Numer 18. pisma, którego egzemplarz Wojciech przezornie zabrał ze sobą do Polski, zawiera obszerną relację z obchodów 25-lecia utworzenia Związku, zorganizowanych wiosną 1948 roku w Wilhemsburgu. Uroczystość pod hasłem „Za wiarę i wytrwanie”, w trakcie której odznaczenia otrzymali działacze Rodła z Hamburga i  okolic, była w rzeczywistości starannie wyreżyserowaną akcją propagandową przeprowadzoną w środowisku hamburskiej emigracji przez służby dyplomatyczne Polski Ludowej.

Apele zawarte w Biuletynie mówią same za siebie: „Spoglądamy dzisiaj w inną już przyszłość. Wielu z nas pożegna się z bytem na obczyźnie i wróci do Macierzy.”, „Polska Ludowa jest nam bliższa i naprawdę czujemy się związani z Narodem.”, „Wola całego Narodu wynagradza nas wszystkich, przekazując na ręce kilkoro z  nas odznaczenia – symbole uznania za spełniony w pełni obowiązek zachowania poprzez lata naszych przekonań.”, „Drh. Prezes nawiązał do istniejącej obecnie już od lat ścisłej współpracy z czynnikami rządu polskiego, mającej za  obopólny cel przywrócenie Ojczyźnie dziesiątek tysięcy Polaków – emigrantów.”

Pomimo nasilonej propagandy, hamburska Polonia zachowywała wobec nowych władz Polski daleko idącą wstrzemięźliwość. Raporty Konsulatu RP w Hamburgu z lat 1947-1949 nie ukrywały tego nastawienia: „Tutejsze masy polonijne zajmują z małymi wyjątkami wyczekującą, a nawet nieufną postawę wobec ideologii demokracji ludowej. Uważają ją w Polsce za twór nienaturalny i gwałtem zaszczepiony przez Związek Radziecki, do którego żywią wyjątkowo nieprzychylne uczucia.”

Nic dziwnego, że do 1948 roku polskiemu konsulatowi w Hamburgu nie udało się zorganizować ani jednego transportu do Polski przedstawicieli tzw. „starej emigracji”. Z szacunkowej liczby około 2300 zamieszkałych w tym rejonie osób narodowości polskiej (w tym około 660 członków Związku Polaków w  Niemczech i ich rodzin), w połowie roku na wyjazd do Polski zarejestrowało się około 200 osób.

O rozterkach mojego dziadka z tego okresu może świadczyć zachowany modlitewnik Wojciecha z odręcznym wpisem cytatu ze św. Augustyna: „Niespokojne jest serce moje, póki nie spocznie w Panu”. Ten wydany w 1945 roku staraniem hamburskiego oddziału Związku Polaków w Niemczech „Mój niedzielny mszalik” został w 1946 roku ofiarowany Wojciechowi przez wydawcę z dedykacją: „Panu Prezesowi Augusiakowi – szermierzowi wiary i polskości na ugorze uchodźczym”.

Ostatecznie, w pierwszych dniach października 1948 roku gotowość do wyjazdu potwierdziło tylko 127 osób z Hamburga, Bremy i Szlezwiku-Holsztyna. Wśród nich był również Wojciech Augusiak. W jego ośmioosobowej rodzinie, która załadowała się do dwóch wagonów towarowych na dworcu kolejowym w  Wilhelmsburgu brakowało jedynie Elżbiety. Młodsza córka Wojciecha kilka miesięcy wcześniej wyszła za mąż za urodzonego w Łodzi Niemca, który nie uzyskał zgody na wjazd do Polski.

Kiedy 7 października 1948 roku pociąg z reemigrantami z Niemiec zatrzymał się na dworcu kolejowym w Szczecinie, jego podróżnym wydawało się, że Polska rzeczywiście czeka na nich z otwartymi rękami. Zakupy w lokalnej piekarni i u rzeźnika budziły sensację i nadzieję, że powrót do Polski oznacza również powrót do normalnej, przedwojennej rzeczywistości.

To, że nowa rzeczywistość jest zgoła odmienna od marzeń, okazało się już podczas rejestracji w szczecińskim punkcie etapowym Państwowego Urzędu Repatriacyjnego. Zamiast do rodzinnych Szamotuł koło Poznania, rodzina Wojciecha została skierowana do Białogardu koło Koszalina. Na nic zdały się skargi i protesty. Przydział na zasiedlanie Ziem Odzyskanych oznaczał, że o żadnym powrocie do Wielkopolski nie mogło być mowy.

Pierwszy dzień pobytu w docelowym miejscu przeznaczenia potwierdził, że Srebrny Krzyż Zasługi otrzymany od Bolesława Bieruta nie dawał jakichkolwiek przywilejów u urzędników w powiatowym Białogardzie. Obiecane w polskim konsulacie w Hamburgu i potwierdzone przez PUR w Szczecinie prawo do „równoważnego” 4-pokojowego mieszkania, na miejscu okazało się ofertą zamieszkania w jednej ze zdewastowanych ruder na obrzeżach miasta.

Po obejrzeniu zaproponowanych lokali Wojciech kategorycznie odmówił wyładowania dobytku z przesiedleńczych wagonów. Mimo nacisków kolejarzy, lokalnego oddziału PUR, a w końcu tajniaków z UB, którzy zabrali Wojciecha na wielogodzinne „wyjaśnienia”, mój dziadek nie dał się zastraszyć. W zachowanych dokumentach PUR zapisano „Reemigranci pod żadnym warunkiem nie wyrazili zgody na opuszczenie wagonów dopóki nie upatrzą takiego mieszkania, z którego będą w zupełności zadowoleni, w przeciwnym razie żądali odesłania ich z powrotem do Szczecina”. W  końcu, po trwającym dwa dni „minikryzysie reemigracyjnym”, za który PKP naliczyło 7000 zł kary z tytułu przetrzymania wagonów, rodzina Augusiaków uzyskała odpowiednie mieszkanie w centrum miasta.

Szybko okazało się, że realia życia w powojennej Polsce dalekie były od  wyobrażeń, które skłoniły mojego dziadka do powrotu do ojczyzny. Po  złożeniu przed starostą powiatowym oświadczenia, że „chce być obywatelem polskim i zrzeka się dotychczasowego swego obywatelstwa niemieckiego”, schorowany Wojciech otrzymał minimalną rentę, za którą trudno było utrzymać wieloosobową rodzinę. Nic dziwnego, że pierwszą wiosnę w Polsce mój dziadek spędził na zakładaniu i uprawie działki warzywnej, z pomocą której cała rodzina uzupełniała aprowizacyjne braki. Przetrwało wspomnienie, że latem 1949 roku niezwykle obrodziły pomidory.

Wojciech Augusiak zmarł na zawał serca w pierwszych dniach stycznia 1950 roku.

Andrzej Augusiak

[1] W rzeczywistości biuletyn Cześć Ojczyźnie! był wydawany przez Konsulat RP w Hamburgu ze środków finansowych Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Nakład biuletynu w latach 1948-1949 wynosił 1000 egz.